Queen Mother Madonna

Vanavond is het eindelijk zover: MADONNA in de Ziggodome. Tijdschrift Linda gaf me het podium om mezelf even lekker te expressen over mijn jeugdidool. Bitch, you're Madonna!

Oh my Madonna. Het was even schrikken in juni, toen het nieuws brak dat Madonna met spoed opgenomen was op de IC nadat ze bewusteloos in huis gevonden was. Onmiddellijk voelde ik me schuldig over de screenshots die ik regelmatig met mijn gossipvriendinnen deel als Madonna weer eens uit de bocht vliegt op haar Instagramaccount. Het kon toch niet zo zijn dat we ons jeugdidool moesten gaan missen, net nu we kapitale kaartjes bovenin de Ziggodome gescoord hadden om haar te zien? Gelukkig liep het allemaal goed af, en hoe goed, dat hopen we dus in december te zien, met verrekijkers.

Want ik hou van Madonna, hoeveel maffe foto’s ze ook van zichzelf post. Het was niet meteen liefde op het eerste gezicht, dat moet ik er eerlijk bij zeggen. Als uiterst kritische tiener die net het feminisme had ontdekt had ik aanvankelijk moeite om haar kroelpoesgekronkel in kanten beha’s goed in te schatten. Deed ze dit nou om te conformeren aan de male gaze (niet dat ik dit begrip toen kende, waarschijnlijk bestond het ook nog niet), zette ze hiermee de emancipatie twintig jaar achteruit, was ze inderdaad het zoveelste patriarchaat pleasende, niet al te best zingende popsterretje? Maar Borderline, nog steeds een favoriet, wat heet een meesterwerk, was gewoon té catchy om hier lang bij stil te staan.

Van Madonna-scepticus werd ik Madonna-fan. Zelfs zo’n fan dat ik, toen ik mezelf als 18-jarige uit de gereformeerde klei had getrokken en in Amsterdam had overgeplant, me samen met mijn beste vriendin C. als wannabe had verkleed met gescheurde panty’s en alle kettingen die we hadden en zo door de stad paradeerde. Hoogtepunten: toen een heel oude vrouw, misschien was ze zestig, tegen ons had gezegd, met haar duim omhoog: meiden, ik vind het ZO! En dat Henk van der Meyden ons had nagestaard in de PC Hooftstraat.

Als je nu naar oude videoclips van Madonna kijkt kun je je bijna niet voorstellen waarom een nummer als Like A Virgin zo controversieel was. De tekst van, zeg, WAP van Cardi B en Megan Thee Stallion gaat wel een stukje verder. Maar zangeressen als Cardi B, Nicki Minaj (Anaconda), Rihanna (S&M) en zelfs Ariana Grande (34+35) zijn wel schatplichtig aan Madonna, die ver vóór hen de grenzen al had verlegd, wat heet, vertrapt onder de straslaarsjes uit Desperately Seeking Susan, de glamourhakken van Express Yourself, de dominatrixstiletto’s van Human Nature.

Girls Just Want To Have Fun zong Cyndi Lauper in 1983, rond dezelfde tijd dat Madonna haar eerste grote hit Holiday uitbracht (ja, veertig jaar geleden, voel je je al oud?) en raar maar waar, dat was toen nog niet zo vanzelfsprekend, pre-Sex and the City, dat ook vrouwen ‘sex like a man’ konden hebben. Seks was Madonna’s unique selling point. Begrippen als female empowerment gebruikten we nog niet, maar dat was het, iets waar feministisch academicus en Madonna-fan Camille Paglia essays over schreef. Ja, Madonna droeg een ceintuur waarop Boy Toy stond, maar dat was ironisch: zij was niet het speeltje, maar de speler: zij was in charge. Ze gebruikte seksuele stereotypes en zette ze op z’n kop en schopte tegen de heilige huisjes van de maatschappij en de katholieke kerk: Papa don’t preach! Behaagziek kronkelen in een Venetiaanse gondola? Dat deed ze dus voor zichzelf. En so what als mannen dat niet door hadden en het gewoon lekker vonden: ook dat was prima, want er is niks mis met seks.

Iconisch was het moment in de documentaire Truth or Dare: In Bed With Madonna – de voorloper van reality televisie trouwens, wat dat betreft is Madonna ook een trendsetter. Vlak voor haar concert in Toronto werd ze door de burgemeester voor de keuze gesteld: schrap je masturbatieact in Like A Virgin of je wordt gearresteerd. We hebben het over 1990, in de vrije westerse wereld waar Michael Jackson al jaren zichzelf publiekelijk in het kruis greep. ‘I ain’t changing my fucking show,’ zei ze kauwgom knauwend, waarna ze hand in hand met haar achtergrondzangeressen Niki en Donna door de catacomben van het stadion marcheerde, terwijl ze samen, toch enigszins zenuwachtig, Holiday zongen. Afzwakken? ‘That would be compromising my artistic integrity.’

Met deze Blond Ambition World Tour (en ja, daar was ik ook bij, in de Kuip, voor slechts 35 gulden in 1990) lanceerde ze zich als megaster. In 1987 had ze met Who’s That Girl al geëxperimenteerd met conceptueel muziektheater, maar hier kwam alles samen: muziek, spektakel, kunst, dans, decors en last but not least de kostuums, ontworpen door Frankrijks bad boy in fashion, Jean Paul Gaultier. Het had hem volgens eigen zeggen ‘350 aspirines en 15.000 schetsen’ gekost voor ze akkoord ging met zijn designs, maar het resultaat was ernaar: met name de korsetten met conische cups schreven modegeschiedenis.   

En Madonna schreef muziekgeschiedenis: niet alleen was ze na Michael Jackson de meest succesvolle soloact van dat moment, ze veranderde voor altijd de verwachtingen die we hebben van mega popconcerten. Hoogleraar Mary Churchwell schreef in de Britse krant The Guardian: ‘Ze heeft de muziekindustrie gevormd en zichzelf neergezet als de moeder van de extravagante multimediaconcerten van vandaag.’

Zelf zei Madonna in Rolling Stone: ‘Ik weet dat ik niet de beste zangeres ben en ik weet dat ik niet de beste danseres ben. Maar ik kan verdomme wel op iemands knoppen drukken en zo provocerend zijn als ik wil. Het doel van deze tour is om nutteloze taboes te doorbreken.’

En dat deed ze. Na de burgemeester van Toronto deed paus Johannes Paulus II ook zijn plasje eroverheen door op te roepen tot een algemene boycot. Hij noemde het ‘een van de meest satanische shows in de geschiedenis van de mensheid’. De protesten leidden er uiteindelijk toe dat Madonna het concert in Rome moest cancelen.

Wie Madonna zegt, zegt metamorfoses. Met elk album, soms met elke videoclip, vond ze zichzelf opnieuw uit, een kunstje dat ze goed had afgekeken van David Bowie die dat ruim een decennium vóór haar had gedaan. Een voorproefje kregen we met Live To Tell, voor de soundtrack van At Close Range waarin haar grote liefde Sean Penn speelde: de bloemetjesjurk en het zacht golvende haar shockeerden bijna, na de ‘ondergoed als bovengoed’-outfits. Met Papa Don’t Preach bleek de New Yorkse street fashion voorgoed verdwenen, de dansleggings, de kanten beha’s, de dozijnen kralenkettingen en rozenkransen, de rubberen armbandjes, de getoupeerde bos krullen. We zagen opeens een platinablond kort koppie, Levi’s en een simpel T-shirt - zij het met de tekst Italians Do It Better want ze bleef wel Madonna.

Elke nieuwe videoclip werd als een happening aangekondigd op MTV (ja kinders, daar werden vroeger vooral muziekvideo’s uitgezonden): wat is haar nieuwe look? Een Marilyn Monroe-hommage voor Material Girl, een krijtstreeppak in Express Yourself, een flamingojurk in La Isla Bonita, een simpel doorknoopjurkje om mee in de zee te dartelen voor de prachtige zwartwit Cherish-video van Herb Ritts. Trots showde ze haar Italiaanse roots in Like A Prayer: donkere krullen en een lingerie-achtige jurk, heel Dolce & Gabbana, die toen nog niet zo beroemd waren en die haar later zouden kleden voor The Girlie Show-tour in 1993.

Wie Madonna zegt, zegt ook schandalen. Pepsi trok zich terug als hoofdsponsor van The Blond Ambition World Tour na de video van Like A Prayer met brandende kruizen en fantasieën over een zwarte heilige. Met Erotica ging Madonna nog een stevige stap verder – en voor velen te ver. Ze publiceerde tegelijkertijd SEX, een fotoboek vol expliciete seksfantasieën, speelde de hoofdrol in de geflopte seksuele thriller Body of Evidence en ook de video voor Justify My Love schoot in het verkeerde keelgat.

‘Oops, I didn’t know I couldn’t talk about sex, I must have been crazy,’ schamperde ze in Human Nature op haar volgende album Bedtime Stories. Maar: ‘I’m not sorry’. Toch hield ze zich wat meer in en met succes: de hit Take A Bow verbrak alle records, critici roemden het als ‘een van de meest elegante, on-Madonna dingen die ze ooit heeft gedaan’. De begeleidende video was subliem gestyled, met een forties mantelpakje van John Galliano en een sexy zijden jurk van Donatella Versace. Later vertelde ze dat de video een verkapte auditie was voor de verfilming van Evita, een rol die haar bloed, zweet en tranen kostte maar wel een felbegeerde Golden Globe opleverde. Het is met Desperately Seeking Susan de enige geslaagde film in haar oeuvre, en hoe minder we het verder over haar films hebben, hoe beter.

Het duurde vier jaar voor ze een nieuwe plaat zou maken, als je de soundtrack van Evita niet meetelt. Ze verdween uit de spotlights om te bevallen van dochter Lourdes én om zichzelf opnieuw uit te vinden, dit keer als spirituele earth mother met natuurlijke losse krullen voor Ray of Light (1998), haar meest persoonlijke album en nog altijd een van haar beste. De gothic look voor de eerste single ervan, Frozen, was adembenemend en Madonna liet zien dat ze op haar veertigste nog lang niet uitgerangeerd was, in tegendeel.

Ze zette haar beproefde recept voort: met Music kwam er een cowboy-look, voor American Life was het een guerilla-outfit en voor Confessions on a Dance Floor Farah Fawcett-lokken, een simpel balletpakje en discohakken.

Daar stonden nog een paar dikke hits op, zoals Hung Up met de opzwepende Gimme Gimme Gimme-sample van ABBA. Maar daarna werd elke plaat wat minder. De ambitie om jong en relevant te blijven krampachtiger. De teksten kinderachtiger, de verkleedpartijen met ooglapjes en grills geforceerder, haar gedrag en uitspraken out of touch.    

Het is natuurlijk helemaal niet raar en ook niet slecht als je op een gegeven moment moet inschikken voor de jongere generaties. Aanvankelijk pakte ze het slim aan en omarmde ze de next generation rebellen, soms letterlijk (hallo fameuze net-niet tongzoen). Zo trad ze op met Britney Spears en Christina Aguilera tijdens de MTV-awards in 2003 en met Nicki Minaj en M.I.A in de pauze van de Super Bowl in 2012.

Maar het ego van Madonna had er toch moeite mee. Toen ze in 2016 van Billboard de Woman of the Year Award kreeg uitgereikt hield ze half in tranen een meer dan zestien minuten durende speech vol zelfmedelijden: ‘Ik sta hier voor jullie als een deurmat. Ik bedoel als een vrouwelijke entertainer.’ Ze noemde zichzelf ‘slachtoffer van flagrante vrouwenhaat, seksisme, continu gepest en onophoudelijke beledigingen’: ‘Word nooit ouder. Want ouder worden is een zonde.’

Noem nu Madonna en iedereen roept: creepy plastische chirurgie. De bilimplantaten, het voortdurend geknutsel aan haar gezicht dat letterlijk en figuurlijk groteske vormen aanneemt, gecombineerd met weirde Instagramposts waar ze met doodse blik de camera instaart of in een geil pakje met kont omhoog onder een bed kruipt… natuurlijk moet ze het allemaal zelf weten en gezien de vele foto’s die ze van zichzelf post is ze er behoorlijk blij mee. Express yourself, don’t repress yourself, om Human Nature maar weer te citeren.

Wie haar Instagram niet volgt schrok van haar opgeblazen gezicht tijdens de Grammy’s eerder dit jaar toen ze Sam Smith en Kim Petras aankondigde. ‘Are you ready for some controversy,’ riep ze, maar ze bedoelde vast niet de controverse die volgde.

De dag erna postte ze kwaad: ‘Instead of focusing on what I said in my speech which was about giving thanks for the fearlessness of artists like Sam and Kim- Many people chose to only talk about Close-up photos of me Taken with a long lens camera By a press photographer that Would distort anyone’s face!!’ (De random hoofdletters zijn van haarzelf.)

Beetje flauw om een fotograaf de schuld te geven dat je er in het echt toch wat anders uitziet dan met honderd Instagramfilters eroverheen, maar we komen hier wel bij een lastig punt. Want natuurlijk heeft een vrouw elk recht om te sleutelen aan haar uiterlijk. Wat dat betreft is het damned if you do, damned if you don’t. Kijk naar de kritiek die Kristin ‘Charlotte’ Davis kreeg op haar fillers en botox in het Sex and the City-vervolg And Just Like That, iets waar ze om gehuild heeft, zo zei ze in interviews, terwijl haar collega Sarah Jessica Parker hatelijke opmerkingen krijgt omdat ze het waagt om er als haar 58 jaren uit te zien.

Iets oudere supersterren als Dolly Parton, Cher en Debbie ‘Blondie’ Harry hebben ook overduidelijk het nodige werk laten doen en krijgen niet die bakken vitriool over zich heen. Wat is dat toch? Is het omdat die er altijd eerlijk over zijn geweest en er zelf grappen over maken? Zelfspot, dat is iets waar we Madonna eigenlijk nooit op hebben kunnen betrappen. Is het omdat alles wat ze doet altijd al met kritiek is ontvangen? Of is het omdat we ons een beetje verraden voelen omdat we er naar uitkeken om op latere leeftijd een rebels rolmodel te hebben dat schijt heeft aan de jeugdcultus? Door zich zo krampachtig tegen haar leeftijd af te zetten lijkt ze zelf juist een voorbeeld van het ageism waar ze zich zo kwaad over maakt.

Hoe het ook zij, we kregen allemaal een wake-up call eind juni: zowel wij als de 65-jarige superster werden opeens geconfronteerd met het feit dat ze sterfelijk is. Toen ze ruim een maand later voor het eerst weer in het openbaar verscheen met drie van haar zes kinderen bij een Beyoncé-concert was dat een memorabel moment. Helemaal toen Beyoncé haar op het podium eerde met ‘Queen Mother Madonna’.   

Want dat is ze: ze heeft gevochten voor de vrijheid van expressie en om vol trots te zijn wie ze wil. Dat dat nu misschien niet zo revolutionair lijkt komt omdat zij het is die ooit de bakens heeft verzet, de records heeft gebroken, een ijzeren controle heeft weten te veroveren over haar image, haar carrière, haar rechten – waar Taylor Swift ongetwijfeld ook goed naar gekeken heeft – zodat de vrouwelijke popsterren die na haar kwamen het makkelijker hebben.

Madonna hoeft zichzelf helemaal niet meer opnieuw uit te vinden of te knokken voor relevantie: ze ís een levende legende. En dat besef lijkt ook bij haarzelf in te dalen. Op Instagram schreef ze: ‘Ik kijk uit naar nog vele jaren van subversief gedrag, grenzen verleggen en in opstand komen tegen het patriarchaat – en bovenal: genieten van mijn leven.’ Bitch, you’re Madonna!

Dit artikel verscheen eerder in Linda.232